قلم از همدان- استان همدان معدن رویش گیاهان دارویی است و این امتیاز به حدی درخشان و قابل‌توجه است که بر اساس آخرین اطلاعات مرکز تحقیقات کشاورزی همدان استان همدان بیش از یک‌هزار گونه گیاهی در این منطقه امکان رویش دارند که ۳۱۵ نوع از آن‌ها گیاه دارویی است.
رازیانه، سیاه‌دانه، گشنیز، خاکشیر، آویشن، گزنه و چندین گونه گیاهی دیگر از اصلی‌ترین گیاهان قابل رویش در استان همدان هستند که نه‌تنها در درمان بسیاری بیماری‌ها مؤثر واقع می‌شوند بلکه برخی گونه‌ها در تهیه داروهای صنعتی نیز مورداستفاده قرار می‌گیرند.
گذشته از این گیاهان دارویی زیره، انواع صمغ‌ها، شیرین‌بیان، کتیرا، حنا، زعفران، توتون و پنبه از مهم‌ترین اقلام صادراتی این بخش به‌حساب می‌آیند ضمن اینکه بنا به اظهارنظر کارشناسان امر باریجه، کتیرا، زعفران، سیاه‌دانه و زیره، اسانس مورد، رزماری و شیرین‌بیان برای صادرات دارای مزیت‌های نسبی بوده و بابونه، خار‌مریم، بادرنجوبه و سنبل‌الطیب در بازار داخلی از اهمیت بالایی برخوردارند.
واقعیت این است که همدان دارای انواع مختلف گیاهان دارویی است که تاکنون رقمی حدود ۳۱۵ گونه از آن شناسایی شده و در مسیر کشت بیشتر این گیاهان قدم برداشته می‌شود اما آنچه موجب سختی در مسیر کشت و برداشت شده، نبود صنایع تبدیلی و دشواری فرآوری گیاهان دارویی است که همین موضوع باعث شده تولیدات بیشتر به شکل خام‌فروشی وارد بازار شود و ارزش‌افزوده قابل‌توجهی برای تولیدکنندگان نداشته باشد.
تیرماه سال جاری بود که مدیر باغبانی سازمان جهاد کشاورزی استان همدان با بیان اینکه امسال از ۶ هزار و ۴۰۰ هکتار گشنیز کشت‌شده در استان همدان ۱۲ هزار تن محصول برداشت‌شده، گفت: از این میزان سطح کشت حدود ۱۲ هزار تن محصول برداشت شده است.
حجت‌اله شهبازی با اشاره به اینکه ۹۹ درصد سطح زیر کشت این محصول در استان همدان مربوط به شهرستان نهاوند و مابقی سطوح کشت مربوط به شهرستان‌های تویسرکان و اسدآباد است، اضافه کرد: حدود ۵۰ تا ۶۰ درصد تولید سالیانه این محصول در کشور مربوط به استان همدان است.
وی در ادامه سطح کشت سال قبل این محصول را دو هزار هکتار با تولید چهار هزار تن عنوان کرد و با اشاره به فعالیت‌های گسترده تشویقی برای توسعه کشت این محصول، وضعیت کشت آن را مطلوب دانست.
ارائه طرح ایجاد کارخانه فرآوری اسانس گشنیز در نهاوند
از سویی، در ادامه این صحبت‌ها در مردادماه سال جاری بود که رئیس سازمان جهادکشاورزی استان همدان از ارائه طرح ایجاد کارخانه فرآوری اسانس گشنیز در نهاوند خبر داد.
منصور رضوانی‌جلال با بیان اینکه بیش از ۴۰۰ نوع گیاه دارویی در استان همدان تولید می‌شود، گفت: بیش از ۵۰ درصد گشنیز کشور در استان همدان تولید می‌شود.
وی با بیان اینکه گشنیز بیشتر در جنوب استان و در شهرستان‌های نهاوند و تویسرکان کشت می‌شود، مطرح کرد: نهاوند با تولید سالانه بیش از ۱۲ هزار تن گشنیز درصد قابل‌توجهی از این محصول در کشور را تأمین می‌کند.
رئیس سازمان جهادکشاورزی استان همدان با یادآوری اینکه طرح ایجاد کارخانه فرآوری اسانس گشنیز در نهاوند ارائه شده است، افزود: تاکنون روی کشت گشنیز هیچ کار علمی و تحقیقاتی صورت نگرفته و اطلاعات زیادی در رابطه با آن وجود ندارد و در حال حاضر کشت آن به‌صورت کاملاً سنتی انجام می‌شود.
رضوانی‌جلال با تأکید بر اینکه در راستای بهره‌وری و ایجاد ارزش‌افزوده بیشتر از تولید گشنیز، طرح ایجاد کارخانه تهیه اسانس این محصول آماده و به وزارت جهاد کشاورزی ارائه شده است، اضافه کرد: این طرح با سرمایه‌گذاری اتحادیه تعاونی‌های روستایی تهیه شده و در حال حاضر منتظر تأیید آن هستیم.
وی افزود: در حال حاضر گشنیز تولیدی استان همدان بدون فرآوری به خارج از کشور صادر می‌شود.
ایجاد این کارخانه پنج تا ۱۰ میلیون دلار سرمایه‌گذاری نیاز دارد
و در نهایت، اواخر مردادماه ۹۹، مدیرکل صنایع تبدیلی و غذایی وزارت جهاد کشاورزی در خصوص وضعیت تولید گشنیز در کشور و وضعیت صنایع تبدیلی و تکمیلی این حوزه اظهار کرد: حدود ۲۲۰ هزار تن «گشنیز» در دنیا کشت می‌شود که ۶۰ درصد آن متعلق به روسیه است و یک‌دهم آن معادل ۲۰ هزار تن در ایران تولید می‌شود.
چنگیز اسفندیاری با بیان اینکه در شهرستان نهاوند هر سال حدود دو هزار هکتار گیاه «گشنیز» کشت می‌شد که عملکرد ۲.۲ دهم تن در هکتار دارد، اظهار کرد: اما امسال به علت افزایش قیمت؛ کشاورزان این منطقه چهار هزار هکتار بیشتر کشت کردند.
این مقام مسئول با تأکید بر اینکه امسال میزان تولید «گشنیز» نهاوند از چهار هزار تن به ۱۲ هزار تن افزایش یافته است، عنوان کرد: با بزرگ‌ترین تولیدکننده مالت نهاوند و سازمان اتکا برای ایجاد کارخانه تولید اسانس «گشنیز» و چرخه فرآوری صفر تا ۱۰۰ این گیاه دارویی مذاکراتی انجام داده‌ایم و ایجاد این کارخانه پنج تا ۱۰ میلیون دلار سرمایه‌گذاری نیاز دارد.
اما به‌راستی با این تفاسیر می‌توان به آینده گشنیز و صادرات آن خوش‌بین بود؟ حال که کشت گشنیز در دل نهاوند جا خوش کرده و سوق کشاورزان از سمت کشت کلزا به سمت کشت این محصول روزبه‌روز بیشتر می‌شود، چه قدم‌هایی قرار است در مسیر فرآوری، صنایع تبدیلی و تکمیلی و درنتیجه فروش و صادرات این محصول در بسته‌بندی‌های دارای برند به کشورهای دیگر صورت گیرد؟ آیا قرار است در مسیر اسانس‌گیری این محصول و ورود آن در شاخه‌های دارویی، آرایشی و بهداشتی و مواردی چون عطرسازی و صابون‌سازی گام‌های بلندی برداشته شود یا خیر؟ با این تفاسیر، در این راستا برآن شدیم تا نگاهی به وضعیت کشت گشنیز در نهاوند بیندازیم و گفتگویی با کریم حاج باباعلی؛ مدیر جهاد کشاورزی شهرستان نهاوند ترتیب داده شد و در ادامه این بحث، پای صحبت‌های حسین اکبری، مدیرعامل شرکت کاسپین کوهدشت به‌عنوان سرمایه‌گذار در حوزه فرآوری و صنایع تبدیلی گشنیز نهاوند نشستیم که در ادامه متن این گفتگوها را می‌خوانید:
برداشت ۱۲ هزار و ۳۰۰ تن گشنیز نهاوند در سال زراعی گذشته
مدیر جهاد کشاورزی شهرستان نهاوند در گفتگو با خبرنگار قلم با بیان اینکه نهاوند در گذشته به‌عنوان قطب تولید کُلزا بود، اظهار کرد: بالغ‌بر چهار هزار هکتار از اراضی کشاورزی این شهرستان مختص کشت کلزا بود و حتی کارخانه روغن‌کشی نیز در این محدوده احداث شد اما به‌مرور، به‌دلیل عدم توجیه اقتصادی و کاهش قیمت کُلزا شاهد فاصله گرفتن کشاورزان از کشت این محصول شدیم.
کریم حاج باباعلی ادامه داد: به‌مرور کشاورزان نهاوندی به سمت کشت گشنیز سوق پیدا کردند به‌نوعی که در سال زراعی گذشته (۹۸/۹۹) حدود ۶ هزار و ۲۰۰ هکتار از اراضی کشاورزی زیر کشت محصول گشنیز قرار گرفت که از این سطح زیر کشت با معدل و میانگین دو تن در هکتار معادل ۱۲ هزار و ۳۰۰ تن محصول برداشت شد.
وی در پاسخ به اینکه وضعیت فرآوری و صنایع تبدیلی را طی این سال‌ها چگونه ارزیابی می‌کنید؟ اظهار کرد: به دلیل عدم وجود صنایع تبدیلی و جانبی در کشور، این محصول به‌صورت خام به بازارهای خارجی صادر می‌شد و این امر موجب می‌شد که درآمد حاصل از کشت این محصول برای کشاورزان بسیار اندک باشد.
مدیر جهاد کشاورزی شهرستان نهاوند با اشاره به اینکه تعداد ۱۴ واحد بوجاری در شهرستان نهاوند فعال است، عنوان کرد: واحدهای بوجاری مستقر، محصول را از کشاورزان خریداری و پس از عملیات بوجاری در بسته‌های ۴۰ کیلویی صادر می‌کنند.
حاج باباعلی با اشاره به اینکه محصول گشنیز عمدتاً به کشورهای پاکستان، قطر، امارات و نیز به میزان مقدار بسیار اندکی به اروپا و آسیای شرقی صادر می‌شود، اضافه کرد: با ورود صنایع تبدیلی و واحد فرآوری در این حوزه می‌توان به آینده صادراتی این محصول خوش‌بین بود.
ورود بزرگ‌ترین واحد تولید مالت کشور به نهاوند
در ادامه، مدیرعامل شرکت کاسپین کوهدشت در گفتگو با خبرنگار حوزه کشاورزی ما در خصوص این شرکت مطرح کرد: شرکت کاسپین کوهدشت به‌عنوان بزرگ‌ترین واحد تولید مالت کشور در جهت توسعه فعالیت‌های خود و به اتکا دانشی که در زمینه بهره‌برداری از غلات و گیاهان به دست آورده است.
حسین اکبری خاطرنشان کرد: این شرکت، تحقیقات خود را در مورد گیاهان دارویی و به‌طور خاص گشنیز، جلبک و آلوئه‌ورا را متمرکز نموده است.
وی در ادامه از نحوه انتخاب نهاوند برای سرمایه‌گذاری سخن گفت و افزود: شهرستان نهاوند به لحاظ اقلیمی از مزیت‌های خوبی برخوردار است و در زمینه تولید ماهی قزل‌آلا، خواهرخوانده شیلات ایران محسوب می‌شود، در زمینه تولید گیاهان دارویی نیز از حجم تولید بالایی برخوردار است و در مورد گشنیز با تولید حدود ۱۵ هزار تن بزرگ‌ترین تولیدکننده گشنیز کشور است؛ بنابراین با اتکا به در دسترس بودن مواد اولیه به این مبحث وارد شدیم.
مدیرعامل شرکت کاسپین کوهدشت در زمینه نحوه پیش روی این کار در شهرستان نهاوند مطرح کرد: در ابتدا گونه‌های مختلف گشنیز‌هایی که در نهاوند کشت می‌شوند و مشخصات آن‌ها شناسایی شدند، سپس با ایجاد یک آزمایشگاه پیشرفته با همکاری اساتید دانشگاه ایجاد و بر روی روش‌های استحصال مواد «با ارزش» موجود در گشنیز از قبیل اسانس، لینالول، آلفا پینن، روغن و غیره فعالیت گسترده‌ای صورت گرفته است.
اکبری خاطرنشان کرد: این روند، در مقیاس آزمایشگاهی تولید آن صورت گرفته و روش‌های تولید صنعتی بر اساس آن طراحی و بر همان مبنا سفارش ماشین‌آلات انجام شده است.
اهدافی با نام: جلوگیری از خام فروشی گشنیز، ایجاد ارزش‌افزوده و بهبود زندگی چهار هزار و ۵۰۰ خانواده گشنیزکار
وی مهم‌ترین هدف این طرح را جلوگیری از خام‌فروشی گشنیز، ایجاد ارزش‌افزوده و نهایتاً بهبود زندگی حدود چهار هزار و ۵۰۰ خانواده گشنیز کار دانست و گفت: در این طرح ابتدا با ایجاد صنایع تبدیلی امنیت خاطر کشاورزان در زمینه فروش محصول به وجود می‌آید.
مدیرعامل شرکت کاسپین کوهدشت بخش بعدی در خصوص هدف‌های مربوطه را نیز چنین تشریح کرد: از سویی، با ایجاد زنجیره ارزش‌افزوده طی پنج سال، بذر مناسب در اختیار کشاورز قرار می‌گیرد و راندمان برداشت افزایش پیدا می‌کند، در طی سال با نظارت مهندسان تحت استخدام شرکت روند نگهداری کنترل می‌شود.
تبدیل چهار هزار و ۵۰۰ خانواده گشنیزکار به کارکنان قراردادی شرکت
اکبری با تصریح بر اینکه در این مرحله بین ۷۰ تا ۱۰۰ مهندس کشاورزی استخدام خواهند شد، خاطرنشان کرد: بخش سوم اهدافمان نیز در جهت ایجاد آرامش و ثبات در زندگی کشاورزان است بدین‌سان، کلیه محصول مورد انتظار طبق قرارداد خریداری می‌شود و در صورت بروز حوادثی از قبیل خشک‌سالی و زلزله و امثالهم با مشارکت جهاد کشاورزی و شرکت تضمین می‌شود و در طی سال پرداختی‌هایی جهت امرارمعاش کشاورزان پرداخت می‌شود و زندگی کشاورزان به مانند یک کارمند ضابطه‌مند می‌شود و به‌تدریج حدود چهار هزار و ۵۰۰ خانواده به کارکنان قراردادی شرکت تبدیل می‌شوند.
وی در ادامه این گفتگو تصریح کرد: دانشگاه نهاوند در یک اقدام جسورانه اقدام به ثبت گشنیز نهاوند نموده و آن را با برند نهاوند معرفی کرده است.
پای گشنیز نهاوند به عطر فرانسوی بازمی‌شود
مدیرعامل شرکت کاسپین کوهدشت در پاسخ به اینکه چه برنامه‌هایی برای صادرات این محصولات در نظر گرفته شده است؟ اظهار کرد: محصولات آتی این شرکت به‌منظور معرفی و بررسی احتمالی بازار فروش به کشور انگلستان ارسال شده است و در حال مذاکره برای صادرات به سازندگان عطر این کشور هستیم که با پیشرفت طرح مذاکره با تولیدکنندگان عطر فرانسوی انجام خواهد شد.
اکبری در ادامه صحبت‌های خود به موانع پیش روی این عرصه اشاره کرد و افزود: در کنار موانعی که به‌طور ساختاری در اقتصاد کشور وجود دارد و مشکلات ناشی از عدم عضویت ایران در سازمان تجارت جهانی و عدم بهره‌مندی از نظام بانکی بین‌المللی وجود دارد. باید مشکلات فرهنگی جامعه کشاورزان زراعی را نیز به آن افزود.
لزوم توجه به فنّاوری‌های به‌روز و مدرن در تولید
وی در تشریح این موضوع مطرح کرد: در ایران مالکان باغ‌ها و صنایع تبدیلی مرتبط با آن‌ها غالباً از طبقه تحصیل کرده‌اند و در جهت تطبیق با نیاز بازارهای بین‌المللی از پیشرفت‌های روز دنیا بهره‌مندند اما در زمینه زراعت و به‌خصوص در زراعت دیم کاشت به دست طبیعت سپرده شده است و متأسفانه افراد شاغل آگاهی کافی در زمینه کاری خود را ندارند و در نتیجه یکی از مهم‌ترین ابزار پیشرفت را در دست ندارند.
این سرمایه‌گذار در بخش پایانی سخنان خود به نقش رسانه‌ها دراین‌بین اشاره کرد و افزود: رسانه‌های محلی و تبلیغات میدانی در جهت انگیزش کشاورزان به روی آوردن به فنّاوری مدرن نقش بسیار مهمی را می‌توانند بر عهده داشته باشند.
استان همدان دارای انواع مختلف گیاهان دارویی است که اکنون بیش از ۳۰۰ گونه از آن شناسایی شده؛ اما نبود صنایع تبدیلی و فرآوری گیاهان دارویی در استان باعث شده تا تولیدات بیشتر به شکل خام‌فروشی وارد بازار شود و ارزش‌افزوده‌ای برای فعالان نداشته باشد، علاوه بر اینکه نام و نشانی از همدان نیز بر این گیاهان دارویی نیست که نیست.
این درحالی است که در سند راهبردی و عملیاتی سه‌ساله استان همدان در جایگاه و مأموریت‌های استان در نظام تقسیم‌کار ملی به مرکز تخصصی در طب سنتی و تولید و فرآوری گیاهان دارویی کشور اشاره شده و استان همدان را دارای رتبه سوم کشوری در تولید گیاهان دارویی عنوان کرده است.
گشنیز نهاوند که جا پای کشت کلزا در این شهرستان گذاشته است، چند سالی است که به تولید مناسبی رسیده اما همچنان شاهد خام‌فروشی این محصول به دیگر کشورها هستیم، وضعیتی که در آن نه‌تنها عایدی درآمدی بدون ارزش‌افزوده را شاهد هستیم بلکه نام و نشانی هم از همدان دراین‌بین وجود ندارد، با ورود سرمایه‌گذاری به این بخش می‌توان امیدوار بود که شاهد خداحافظی چهار هزار و ۵۰۰ خانواده گشنیزکار نهاوندی با خام‌فروشی خواهیم بود.
و این واقعیت در حالی رقم می‌خورد که برنامه‌های عملیاتی این شهرستان در بخش کشاورزی به‌دلیل پتانسیل بالای موجود در منطقه‌ایجاد ظرفیت فرآوری و ذخیره‌سازی جدید را مورد تأکید قرار گیرد و در مسیر همخوانی تولید با فرآوری و به‌نوعی پیش روی کشاورزی در شهرستان نهاوند با نیازها و خواسته‌های سرمایه‌گذار در مسیر تولید محصول باکیفیت و در سطح مناسب آن گام‌های علمی برداشته شود تا نه‌تنها زمینه برای شوق سرمایه‌گذار این محصول بالاتر رود بلکه بتوان در کنار این موضوع گردشگری صنعتی، گردشگری کشاورزی و گردشگری روستایی را نیز روانه استان همدان کرد و گشنیز برای استان همدان برگ برنده‌ای باشد برای ورود به تولید و صادرات مناسب، اشتغال‌زایی پایدار و حتی ورود به عرصه گردشگری؛ موضوعی که این روزها در استان همدان جای آن خالی است و می‌تواند التیامی بر درد خام‌فروشی باشد.
