دی‌ماه سال گذشته بود که معاون بهداشتی دانشگاه علوم پزشکی همدان با تاکید بر اینکه روند پیر شدن جمعیت استان ناگهانی نبوده، ادامه داد: شاخص سالمندی استان در سال ۹۱ بر اساس آمارها ۹ درصد بوده که این رقم در سال ۹۵ به ۱۰.۸ درصد افزایش‌یافته که محسوس نیست و نمی‌توان گفت رشد چشمگیری داشته است.
اما به راستی این روزها، وضعیت باروری در استان همدان به کدام سو می‌رود؟ در این خصوص برآن شدیم تا آمارهای به‌روز را از ثبت احوال استان همدان گرفته و به تحلیل آن بپردازیم.
کاهش ۷ درصدی ولادت در استان همدان
اما آمارهای استانی در این بین، تا نیمه شهریورماه ارائه می‌شود و فعلاً خبری از آمارهای باروری همدان در ۸ ماهه سال جاری نیست. به نوعی‌که در این راستا، مدیرکل ثبت احوال استان همدان در گفتگو با خبرنگار حوزه اجتماعی ما با بیان اینکه طی پنج‌ماه نخست سال جاری میزان ولادت‌های ثبتی در استان همدان برابر ۱۰ هزار و ۱۵۹ مورد بوده است، اظهار کرد: این میزان نسبت به دوره پنج ماهه سال ۹۸ کاهش هفت درصدی داشته است.
اسد حسن‌زاده زورمند با اشاره به اینکه ۵۱.۸ درصد متولدین در استان همدان پسر هستند و ۴۸.۲ درصد آن‌ها را دختران تشکیل داده‌اند، عنوان کرد: نرخ خام ولادت در استان همدان برابر ۱۳.۷ در هزار است که در این زمینه در محدوده متوسط کشوری قرار گرفته‌ایم.
این مقام مسئول در ادامه، با اشاره به اینکه نرخ خام فوت به ازای یک هزار نفر محاسبه می‌شود، خاطرنشان کرد: نرخ خام فوت که در استان همدان به ثبت رسیده است، برابر ۷.۵ در هزار است که در این زمینه نیز در محدوده متوسط کشوری قرار داریم.
وی با بیان اینکه تعداد فوتی‌ها در استان همدان طی پنج ماه نخست سال جاری برابر پنج هزار و ۵۴۰ مورد بوده است، گفت: در این زمینه نسبت به پنج ماهه سال گذشته شاهد افزایش ۲۳ درصدی هستیم.
مدیرکل ثبت احوال استان همدان در پایان این گفتگو اضافه کرد: ۵۵.۳ درصد از این فوتی‌ها را مردان و ۴۴.۷ درصد آن‌ها را زنان تشکیل داده‌اند.
در ادامه این موضوع، برآن شدیم تا گفتگویی با صالح قاسمی ترتیب دهیم. وی؛ کارشناس تحولات جمعیت ایران و جهان، دبیر مرکز مطالعات راهبردی جمعیت، پژوهشگر و مدرس دانشگاه، نویسنده مجموعه جنگ جهانی جمعیت، نویسنده کتاب‌های کابوس سالمندی (بررسی ابعاد کاهش فرزندآوری و سالمندی جمعیت در ایران)، یک نان آور بیشتر (پاسخ به شبهات فرزندآوری)، من قاتل نیستم (جمعیت و فرزندآوری از منظر شریعت)، باید برگردیم (دیدگاه‌های مقام معظم رهبری (مدظلهالعالی) درباره جمعیت و فرزندآوری)، تمدن پویا (بررسی تحولات جمعیت مسلمانان در جهان)، قتل عام خاموش (تاریخچه مدیریت جمعیت و فرزندآوری در ایران و جهان، نسخه بدلی (بررسی مقایسه ای سیاستها و مشوق‌های فرزندآوری در غرب و ایران)، کتاب پایان پویایی (علل سقوط نرخ رشد و فرزندآوری در ایران، پیامدها و راهکارها)، کتاب کندو (بررسی رابطه بین جمعیت و فرزندآوری با اقتصاد و امنیت) و غیره است.
امنیت پایدار بر اساس جمعیت پایدار
صالح قاسمی در گفتگو با خبرنگار ما با بیان اینکه موضوع جمعیت در طول تاریخ یکی از موضوعاتی بوده که مورد توجه جامعه نخبگان، علما، دانشمندان، سیاست مداران و غیره بوده است، مطرح کرد: همواره جمعیت یکی از مولفه‌های قدرت بوده است.
دبیر مرکز مطالعات راهبردی جمعیت با بیان اینکه جمعیت به لحاظ کمی و کیفی یکی از نشانه‌های اقتدار بشری بوده است، گفت: پس از جنگ جهانی اول و دوم اهمیت موضوع جمعیت در خصوص امنیت بیشتر مدنظر واقع شد تا جایی‌که بسیاری از سیاستمداران در حوزه جمعیت نظریه‌پردازی کردند.
نویسنده مجموعه «جنگ جهانی جمعیت» با اشاره به اینکه در این راستا، تئوری امنیت پایدار بر اساس جمعیت پایدار نیز مطرح شد، افزود: کشورها بر این اساس برای حفظ اقتدار امنیتی، موضوع برتری جمعیتی را مطرح می‌کنند.
قاسمی خاطرنشان کرد: در آن روزگاران رشد جمعیت کشورهای شرقی را یکی از مخاطرات امنیت ایالات متحده می‌دانستند و اکنون نیز می‌توان گفت که این نگاه وجود دارد بدین سان، باید به موضوع جمعیت به عنوان یک پایه مسئله امنیتی نگاه کرد.
وی با بیان اینکه در این راستا، کرسی‌های دانشگاهی و نظریاتی در خصوص جمعیت پایدار برپا کرده‌اند، گفت: کشورهایی که جمعیت جوان و بیشتری دارند، امنیت ملی و امنیت جمعیتی پایدارتری دارند. نمونه این موضع را می‌توان در دفاع مقدس مشاهده کرد، در حالی این پیروزی حاصل شد که سن رزمندگان و شهدای ما حوالی ۲۰ – ۲۱ سال بود.
نویسنده کتاب «کابوس سالمندی» در ادامه صحبت‌های خود تاکید کرد: کشور سالمند نمی‌تواند آن‌طورکه در دفاع مقدس از مرزها و امنیت ملی دفاع می‌شد، از کشور دفاع کند.
به سمت سالخوردگی جمعیت پیش می‌رویم
قاسمی در پاسخ به اینکه وضعیت این روزهای جمعیت کشور را چگونه می‌بینید، مطرح کرد: کشور ما به جهت تعداد تولدها و باروری‌ها به سمت سالخوردگی جمعیت پیش می‌رود.
وی پیامدهای این روند را چنین مطرح کرد: یکی از اصلی‌ترین پیامدهای کاهش جمعیت کاهش ضریب امنیت ملی کشور است، کشور سالمند نمی‌تواند تکنولوژی‌های به‌روز را در حوزه دفاعی به دست آورده و آن را به محصولات دفاعی و نظامی تبدیل کند. میزان نیروی کار آن کاهش می‌یابد و به وضعیت رکود اقتصادی می‌رسد و به نوعی کشوری واردکننده می‌شود که تولید ناخالص ملی و داخلی آن روندی کاهشی دارد و فشار روی شبکه بهداشت و درمان آن زیاد است.
دبیر مرکز مطالعات راهبردی جمعیت با بیان این موضوع خاطرنشان کرد: یک فرد سالمند ۴.۵ برابر یک جوان در سیستم و شبکه بهداشت و درمان هزینه می‌خواهد.
تا سه دهه آینده رکورد سرعت سالمندی جهان را می‌شکنیم
قاسمی ادامه داد: هم اکنون، ۱۰ درصد جمعیت ما، بالای ۶۰ است (یعنی به ازای هر ۱۰ نفر یک نفر بالای ۶۰ سال است) که تا سه دهه آینده رکورد سرعت سالمندی جهان را می‌شکنیم و این میزان به بالای ۳۲ درصد یعنی به ازای هر سه نفر یک فرد بالای ۶۰ سال می‌رسد.
دبیر مرکز مطالعات راهبردی جمعیت با تاکید بر اینکه مخاطرات سالمندی جمعیت بسیار زیاد است، گفت: باید «سونامی سالمندی جمعیت» را جدی بگیریم و در این مسیر، با کاهش تعداد موالید نیز روبرو هستیم به نوعی که در سال ۹۹ رکورد می‌زنیم.
نویسنده کتاب «قتل عام خاموش» با تصریح بر اینکه در این بین، تاثیرات کرونا به حدی است که می‌توان در بررسی تحولات جمعیتی آن را به دوره پیش و پس از کرونا تقسیم کرد، یادآور شد: از سال ۱۳۹۳ و ۱۳۹۴ نرخ موالید در کشور منفی است به نوعی که سال ۱۳۹۳ حدود ۴۲ هزار کاهش تولد، سال ۱۳۹۶ حدود ۱۲۰ هزار کاهش تولد، سال ۱۳۹۷ و ۱۳۹۸ هر سال حدود ۱۷۰ هزار کاهش تولد (نرخ رشدی زیر یک درصد) را تجربه کردیم اما پیش بینی می‌شود که این میزان در سال ۱۳۹۹ بسیار کاهشی باشد.
قاسمی در این راستا مطرح کرد: طبق پیش‌بینی‌های به عمل آمده نرخ رشد جمعیت تا پایان سال جاری در کل کشور نیم درصد می‌شود و کاهش تولد ۳۰۰ هزار موردی را شاهد خواهیم بود.
وی با تاکید بر اینکه طبق پیش بینی ها، نرخ رشد جمعیت کشور در سال جاری برای اولین بار در طول تاریخ به نیم درصد می‌رسد، اضافه کرد: کرونا روی این روند اثرگذاشته است چراکه کرونا، روی امنیت روانی خانواده‌ها اثرگذار بود و باعث شد که خانواده‌ها یا فرزندآوری شان را به تاخیر بیندازند و یا کلاً از فرزندآوری منصرف شوند.
نویسنده کتاب «پایان پویایی» در ادامه گفتگو به وضعیت کاهش تولدها در کشور اشاره کرد و افزود: موضوع تاثیر شیوع ویروس کرونا بر تحولات جمعیتی بسیار جدی است و تا پایان سال و بررسی آمارها می‌توان این تاثیر را به عینه مشاهده کرد.
وی در پاسخ به این سوال که به جز شیوع ویروس کرونا، نقش عامل اقتصادی بر کاهش باروری در کشور مشهود است یا نقش عوامل اجتماعی و فرهنگی؟ گفت: مهم ترین عوامل به جز شیوع کرونا، عوامل اقتصادی و فرهنگی است اما به نظرم تاثیر عوامل فرهنگی و اجتماعی در این روند بسیار پررنگ است.
قاسمی در تشریح این موضوع ادامه داد: این روزها، نوع نگرش خانواده‌ها به فرزندپروری متفاوت از گذشته شده است؛ به نوعی‌که در گذشته فرزند را یک اندوخته و سرمایه اجتماعی می‌دانستند که این کالای سرمایه‌ای برای دوران سالمندی آن‌ها است و این نگاه، نگاهی مثبت به فرزند بود.
دبیر مرکز مطالعات راهبردی جمعیت افزود: اما با تغییرات فرهنگی در این زمینه که محصول سیاست‌های کاهش جمعیت و کنترل آن بود، فرزند را به عنوان یک کالای مصرفی و یک فرد مصرف‌کننده نگریستند و این موضوع که اشتباه بود، باعث شد تا شاهد کاهش روند تولد در کشور باشیم.
وی با بیان اینکه باید فرزند را سرمایه ای همیشگی دید، خاطرنشان کرد: شیوع ویروس کرونا نیز در این بین، از سویی کاهش تولد و از سویی افزایش نرخ مرگ و میر را موجب شد و هر دوی این روندها یعنی ما در تحولات جمعیتی با پدیده بسیار عجیبی روبرو خواهیم بود.
مسئولین، مسئله جمعیتی را در اولویت بدانند
این جمعیت شناس در پاسخ به اینکه با این تفاسیر، چه راهکاری دارید و می‌توان چه گام‌های موثری برداشت؟ اظهار کرد: راهکار این امر روشن است، در صورتی که این مسئوله توسط مسئولین، نخبگان، تصمیم گیران و تصمیم سازان شناخته شود.
قاسمی ادامه داد: خیلی از مسئولین کشورمان مسئله جمعیتی را درک نکرده اند و یا آن که در اولویتشان نبوده و نخواسته اند که درک کنند! در حالی که اگر این درک را داشته باشند، بحث جمعیتی را در مسیر برنام ریزی وارد خواهند کرد و با ورود مسئله جمعیتی به نظام برنامه ریزی کشور، می‌توان این دغدغه را با حضوری پررنگ در برنامه‌های اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی و غیره مشاهده کرد چنان که پیش تر، موضوع تنظیم خانواده در جای جای برنامه‌ها رسوخ کرده بود.
این پژوهشگر جمعیتی در پایان سخنان خود تصریح کرد: خانواده ایرانی همچنان همان خانواده اصیل و فرزنددوست است و با یک برنامه‌ریزی می‌توان روند تغییر شاخص‌ها را در پیش گرفت و در مسیر اصلاح آن گام برداشت.
اما به راستی، چرا باید این روزها نگاه‌ها به سمت فرزندآوری و البته فرزندپروری تا این حد منفی باشد؟ چرا باید زنانی که قدم در مسیر مادری می‌گذارند، بارها مورد سرزنش قرار گیرند و چنان از آن‌ها یاد شود که خود را فدا کرده و وضعیتی جبران‌ناپذیر دارند؟
چه زمانی ما ایرانی‌ها در مسیر فردگرایی قدم نهادیم و تنها و گسسته بودن را بر جمع‌های خانوادگی و خانواده‌های گسترده ترجیح دادیم؟ این روند، این روزها گره‌خورده با کاهش امنیت روانی ناشی از شیوع ویروس کرونا و حتی پیشنهاد بی‌خیال شدن باروری در این روزگار از سوی بسیاری از پزشکان بدین ترتیب، روند کاهشی موالید در کشور سرعت گرفته و همه این‌ها یعنی به جای آمار دادن‌های خسارت‌های کرونا بر بدنه جمعیتی، فکر چاره باشیم!
گویی برنامه‌ریزی‌های جمعیتی به سمتی رفته است که آن قدر در اولویت نبوده که به فراموشی سپرده شده و این وضعیت، در استان همدان نیز بسیار پررنگ‌تر است به نوعی که هرچند زنگ خطر خاکستری شدن جمعیت کشور از دهه ۸۰ به صدا درآمده و نرخ جایگزینی جمعیت در برخی استان‌ها، کمتر از میانگین کشوری است اما همدان از جمله استان‌هایی ست که براساس سرشماری سال ۹۵ دارای نرخ رشد منفی جمعیت است. کارشناسان معتقدند، کاهش نرخ باروری یا کاهش تعداد تولدها و همچنین مهاجرفرست بودن این استان از اصلی ترین دلایل این روند است و باید قبل از اینکه این مساله به بحران تبدیل شود، برای آن چاره یابی کرد. «منوچهر کرمی»، معاون بهداشتی دانشگاه علوم پزشکی همدان در این زمینه در گفت و گو با «ایران» اظهار کرد: بر اساس آمارهای ارائه شده در سال ۹۵ به طور کلی ۹.۳ درصد جمعیت کشور سالمند بوده که این رقم در همدان ۱۰.۸ بوده است؛ این رقم در استان طی سال‌های ۹۵ تا ۹۸ به ۱۱.۱ رسیده که ۱۷۶ هزار سالمند را در بر می‌گیرد. در حال حاضر شاخص سالمندی درهمدان ۱۱.۱ درصد است که بالاتر از میانگین کشوری بوده و اگر این روند ادامه یابد تا ۲۰ سال آینده ۲۵ درصد جمعیت استان سالمند می‌شوند.
و در سال ۱۳۹۷، استان همدان به لحاظ رشد جمعیتی از آخر اول شده و آخرین استان کشور بود یعنی رشد جمعیتی منفی را تجربه می‌کند! پس زمان آن رسیده تا مسئولان و متولیان امر توجه ویژه‌ای به این موضوع داشته باشند و با بی‌توجهی به مقوله جمعیت گمان نکنیم که مشکلات حل‌وفصل شدهاست بدین ترتیب، اگر زنگ خطری باشد، در همدان بسیار صدایش بلندتر است و نیاز است تا مسئولان هر چه زودتر پنبه‌ها را از گوش‌هایشان بیرون آورند.
